VI Республика методик семинары: “Техник вузларда икетеллелек мәсьәләсен тормышка ашыру: проблемалар һәм перспективалар”

 

Мәкалә

Әдәби әсәрләрдә тәрҗемә төрләре

Г.Ф.Измайлова

МАОУ “Школа№39”

Тел – дөньяны өйрәтү, тану, кешеләрнең үзара аралашу, аңлашу чарасы. Ләкин  дөньяда халыкларның һәм милләтләрнең саны күп  булган кебек, телләрнең дә саны күп. Төрле телләрдә сөйләүче халыклар бер – берсе белән күбесенчә тәрҗемә ярдәмендә аңлашалар.  Тәрҗемә бер телдә әйтелгән яки язылган фикерләрне һәм хисләрне икенче бер телдә сөйләшүчеләр өчен дә аңлаешлы итә. Шулай итеп, тәрҗемә халыклар арасында аңлашу һәм аралашу коралы булып хезмәт итә.         

Тәрҗемә – бик борынгыдан килгән эшчәнлек. Төрки халыклар бер – берсе белән аралашканда да, башка халыклар белән булган бәйләнешләрендә дә,  күльтура мөнәсәбәтләрендә дә, дәүләтара мөнәсәбәтләрдә дә тәрҗемәгә мөрәҗәгать иткәннәр. Шәрык  илләрендәге дипломатия учрежденияләрендә драгоман дип атала торган хезмәт урыны хәзерге заманда да бар. Бу – гарәпчә тәрҗеман (тәрҗемәче)     сүзенең ауропалашкан формасы. Татарларда бу тылмач сүзенә туры килә.  Күп милләтле рус дәүләтенең төзелү чорында төрле халыкларны рус дәүләтенә  берләштерүдә бу тылмачлар шактый хезмәт күрсәткәннәр.[1]  

Биредә тәрҗемә эшенең тылмачлык кебек тар бер тармагы турында түгел, ә киң мәгънәсендә халыкларның аралашуын, бер – берсенең культура хәзинәләре белән уртаклашуын тәэмин итә торган әдәби тәрҗемә турында сүз алып барабыз. Әнә шул тәрҗемә төрле халыкларның рухи байлыкларын барысы өчен уртак хәзинәгә әйләндерә. Икътисади бәйләнешләр белән беррәттән, бу төр тәрҗемә халыклар арасында дуслык бәйләнешләренең үсүенә хезмәт итә. Бер халык үзенең рухи байлыклары белән башка халыкларны баета алган кебек, үзе дә шул халыкларның иҗат чишмәсеннән үзенең хәзинәсен тулыландыра ала.

Тәрҗемә эшчәнлегенә бәя бирүдә ике юнәлеш  күзәтелә. Бер төркем галимнәр тәрҗемәнең әдәби-эстетик ягына, сурәтләү чараларын бер телдән икенче  телгә күчерүгә зуррак игътибар бирәләр. Бу юнәлеш - әдәби-эстетик юнәлеш дип атала.  Икенчеләре исә, тәрҗемә мәсьәләләрен күбрәк тел белеме җирлегендә карыйлар, оригинал белән тәрҗемә арасындагы лексик – грамматик һәм стилистик мөнәсәбәт закончалыкларын  ачыклауны максат итеп куялар. Бу юнәлеш- лингвистик юнәлеш дип атала.

Тәрҗемә эшчәнлеге буенча тикшеренүләр соңгы чорларга кадәр әдәбият белеме  карамагында булды, нигездә, аның бер тармагы итеп саналды,күбесенчә, матур әдәбият тәрҗемәләре өйрәнелде. А.В.Федоров моны тәрҗемә мәсьәләләрен өйрәнүдәге җитди үзенчәлек итеп билгеләп үтә. “Основы общего и машинного перевода” китабының авторлары И.И.Резвин һәм В.Ю.Розенвейг та шундый нәтиҗә ясыйлар. “Тәрҗемә  XX гасырга чаклы башлыча иҗади эш итеп, ягъни эстетик күзлектән каралды,” – дип язалар алар.

Әдәби юнәлеш күп мәсьәләләрне уңышлы хәл итүенә карамастан, тәрҗемә теориясе өчен бердәнбер юл булып, тулы бер гыйльми система барлыкка китерә алмады. Тәрҗемә теориясен өйрәнүдә әдәби-эстетик караш белән беррәттән, лингвистик караш кирәклеге күренде. Аны системалаштырырга омтылыш ясаучыларның берсе - Я.И.Рецкер. Ул үзенең “О закономерных соответствиях при переводе на родной язык” дигән мәкаләсендә тәрҗемәнең тел белеме категорияләренә бәйләнешен күрсәтә. А.В.Федоров та 1953 нче елда чыккан “Введение в теорию перевода” китабында: “Тәрҗемә теориясе, филология фәненең бер тармагы буларак, барыннан да элек, лингвистик дисциплина ул,” – дип белдерә.[2]

А.В.Федоров язганча, тәрҗемә, оригинал әдәби әсәрдән аермалы буларак, тема һәм герой эзләү,сюжет, композиция кору кебек бурычлар куймый. Авторның уен әйтеп бирүче тәрҗемәченең иҗатын җәелдерә торган төп һәм бердәнбер мәйдан булып тел өстендә эшләү тора. Оригиналның  билгеле бер тел чаралары белән бирелгән образлары тәрҗемәдә башка бер телнең аерым чаралары ярдәмендә “күчереп бирелә”. Шуңа күрә тәрҗемә практикасы өчен генә түгел, ә теория өчен дә тирән лингвистик нигез, аерым телләр арасындагы мөнәсәбәт закончалыкларын белү кирәк. Шулай итеп,  тәрҗемә теориясе тел белеме, әдәбият белеменең иң тыгыз хезмәттәшлеген сорый.

Шушы ике юнәлешне истә тотып, тәрҗемә теориясе оригиналның өч төрле юл ярдәмендә тәрҗемә ителү мөмкинлеген күрсәтә. Беренчесе -  сүзгә-сүз тәрҗемә итү. Сүзгә-сүз тәрҗемә, ягъни оригиналда булган һәр сүзне тәрҗемә итү ул. Бу төр тәрҗемә, аеруча поэзия әсәрләрен тәрҗемә иткәндә уңышсыз. Дөресен әйткәндә, поэзия әсәрләрен сүзгә-сүз тәрҗемә итеп  тә булмый. Шуңа күрә бу алымны  алга сөйрәүчеләр арасында поэзияне тәрҗемә итеп булмый, дигән пессимистик караш яшәп килә.

Бу ысулның тагын бер кимчелекле ягы – тәрҗемә ителә торган телдәге текст берничә сүз белән бирелеп, шуның өстенә, төрле ярдәмлек сүзләр дә арта. Шуңа күрә мондый тәрҗемәләр, кагыйдә буларак, күләм ягыннан оригиналдан озынрак булалар.

Тәрҗемәдәге бу күп сүзлелек – оригиналдан является  кебек ярдәмлек сүзләрне дә тәрҗемә итеп бирергә тырышу нәтиҗәсе. Рус телендәге Он является передовиком соцсоревнования  җөмләсе белдергән фикерне Он – передовик соөсоревнования  җөмләсе дә белдерә. Ләкин бу форманың һәркайсының үз урыны бар.  Беренче җөмләне без татарчага булып тора тезмәсен кулланып та, аннан башка да тәрҗемә итә алабыз. Ләкин практикада мондый ярдәмлек белән төзелгән җөмләләрне, күбесенчә, тәрҗемәдә дә   ярдәмлек белән бирәләр һәм шуның аркасында кытыршы тәрҗемәләр килеп чыга.

Сүзгә-сүз тәрҗемә, беренче карашка, форма ягыннан дөрес булырга тиеш кебек. Ләкин асылда бу алай түгел. Оригиналның  шома, килешле стиле, шундый ваклыкларны бирергә тырышу аркасында, зәгыйфьләнә, ягъни тулаем формага зарар килә. Ә инде  эчтәлек белән форма берлеге тәэмин ителмәгәндә, әсәр үзенең кыйммәтен югалта .

Ирекле тәрҗемә тарафдарлары икенче чиккә ташланалар. Бу төр тәрҗемәгә мөрәҗәгать иткәндә, мәгънәгә зарар килә һәм оригиналның үзенчәлеге югала. Гадәттәгечә, оригиналның авторы юкка чыга, ягъни бу инде билгеле бер дәрәҗәдә яңа әсәр – икенче телдәге бер әсәргә ияреп, аның сюжетыннан файдаланып,аның идея эчтәлеген биргән яңа әсәр була.

Күренә, бу юнәлешләрнең берсе дә идеаль тәрҗемәгә куелган таләпләрне канәгатьләндерә алмый. Дөрес, тәрҗемәдә оригиналның эчтәлегенә дә, формасына да әһәмият бирелергә тиеш,беренче планда эчтәлекне истә тотып, форма белән эчтәлек арасындагы бәйләнешне сакларга кирәк. Рус әдәбиятында һәм Г.Тукайдан башлап безнең әдәбиятта да өстенлек алган бу юнәлешне берәүләр адекват тәрҗемә   дип атыйлар, ә икенчеләре реалистик тәрҗемә диләр. Дөрес тәрҗемә оригиналның эчтәлеген бөтен тулылыгы белән аңлата торган формаларда бирергә тиеш. Бу исә форма сайлауда тәрҗемәченең иҗади эшен таләп итә.

Ләкин конкрет мәгънәне аңлату өчен бер телдә уңышлы форма, икенче бер телдә бөтенләй табылмаска мөмкин. Бу мәсьәләләр безнең көндәлек практикада адым саен диярлек очрап торалар. Чөнки рус һәм татар телләре структур яктан төрле системаларга кергәнлектән, бер-берсеннән шактый аерылалар. Шулай да, аларны чагыштырып өйрәнү бу телләрдә бердәй һәм охшаш чаралар булуын күрсәтә. Төрле телләрдәге гомумилек, халыкларның тормыш-көнкүреше, фикерләвендәге уртаклыкларга нигезләнә.

Һичшксез, рус һәм татар телләренең  аермалы яклары гомуми якларга караганда зуррак. Алар телнең барлык өлкәләрендә дә лексик-фразеологик составында һәм стилистик төзелешендә, авазлар системасында һәм стилистик кулланышында да чагылыш таба.     

 

[1] Фәйзуллин С. Ике тел хәзинзсе/С.Фәйзуллин. – Казан : Тат.кит.нәшер., 1964. – Б.34

 

[2]Фәйзуллин С. Ике тел хәзинзсе/С.Фәйзуллин. – Казан : Тат.кит.нәшер., 1964. – Б.34